گیاه زرشک با نام عملی berberis یکی از قدیمی ترین گیاهانی است که به دلیل خواص دارویی فراوان آن هنوز مورد توجه مردم است. زرشک براي درمان ورم مفاصل و بیماری پوستی پسوريازيس خواص بسیار زیادی دارد مصرف منظم و روزانه زرشک، کبد را از هرگونه مواد سم زا پاک کرده و در اثر مصرف روزانه زرشک بیماری پوستی پسوریازیس بهبود پیدا می‌کند،‌ زرشک عملکرد کیسه صفرا و سیستم ایمنی بدن را تقویت می کند. بررسی اثرات درمانی و كاربردهای زرشك در طب سنتی و پزشكی نوین به تولید فرآورده‌های داوریی از زرشك منجر شده است.

گیاهشناسی:

زرشک درختچه ای دائمی است که ساقه و شاخه های آن خاردار  که ارتفاع آن به ۳ متر می رسد و شاخه های شکننده دارد. در صورتی که پوست ساقه و شاخه ی آن کنده شود زردرنگ است. برگ های بیضی شکل و نوک تیز با دندانه های ریزی دارد که به خارهای نازک و تیز منتهی می شود. این برگ ها به صورت متناوب و گاه فراهم بروی شاخه های جوان قرار می گیرند. گل های آن زردرنگ است که به صورت مجتمع خوشه از شاخه ها آویزان بوده و کم کم به میوه های بیضی و قرمز خوشرنگ ( به طول حداکثر ۷ میلی متر و عرض ۴ میلی متر ) تبدیل می شوند.
میوه بعضی از نژاد های این گیاه زرد،‌ بنفش و یا آبی تیره است که این میوه ها ترش مزه و حاوی دو دانه ی کشیده ی کوچک هستند. کلیه ی قسمت های گیاه از جمله میوه، برگ، ریشه، پوست ریشه، ساقه و گل آن مورد استفاده دارویی می باشد. گیاه زرشک در جنگل های اروپا و آسیا از جمله ایران ( شامل گیلان ، مازندران ، آذربایجان و خراسان ) می روید.

تاریخچه:

مصرف زرشک به قرون وسطی باز می گردد ریش سفیدان بومی سالی شان، از ماهونیا آکوئیفولیوم برای بهبود بیماری های پوستی و سرخپوستان بومی آمریکا دانه های ماهونیا را برای درمان آسکوربوت استفاده می کردند.
جوشانده ی گیاه نیز برای بیماری های روده ای – معده ای و سرفه مصرف می شده است. آلکالوئید بربرین بعنوان منقبض کننده به قطره های چشمی اضافه میشده ولی مصرف آن امروزه رایج نیست . از میوه ی خوراکی زرشک مربا ، ژله و آب زرشک تهیه می شده ولی بدلیل طعم تلخ شاخه و ریشه کاربرد آن در طب سنتی محدود بوده است.

زرشک و ارتباط آن با محیط طبیعی:

انواع زرشک دانه دار به عنوان درختچه‌ای میوه دهنده و خودرو در اکثر مناطق کوهستانی کشورمان به چشم می‌خورد و از آنجایی که از اجزا طبیعی اکوسیستم مناطق کوهستانی است حتی در شرایط سخت و نامساعد نیز میوه فراوانی تولید می‌کنند.

ترکیبات مهم زرشک:

زرشک دارای مزاج سرد و خشک است و ریشه و چوب زرشک حاوی مقادیر زیادی آلکالوئید از جمله : پروتوبربرین ها ( مانند بربرین ، پالماتین و جاتوری زین ) ، مشتقات ایزوکینولین ( از جمله اوکسی آکانتین و بربامین ) و دیگر آلکالوئید ها مانند برولسین ، ماکنوفلورین و کلمبامین است.
ریشه ی زرشک ممکن است تا ۳ درصد آلکالوئید داشته باشد. سه آلکالوئید بربرین ، اوکسی آکانتین و بربامین از مهمترین اجسام ریشه و چوب زرشک هستند. زرشک خوراکی حاوی ویتامین c ، قند ها و پکتین است.

داروشناختی و اثرات مهم:

ترکیبات ریشه و چوب زرشک دارای خاصیت قوی ضد پسوریازیس، ضد باکتری، ضد قارچ، ضد تورم و التهاب، ضد اکسیدان، درمان آکنه و عفونت های کاندیدیایی ( قارچی ) است.
مطالعات مختلف نشان داده که اثرات ضد میکروبی و ضد قارچی این ترکیبات در مواردی حتی از آنتی بیوتیک های موجود قوی تر است.

سمیت و عوارض جانبی:

مسمومیت با آلکالوئید های زرشک با استفراغ ، نفریت ( التهاب کلیه ) ،‌رخوت ( کرختی ) و خواب آلودگی شروع می شود. همچنین فراورده های موضعی زرشک ممکن است باعث سوزش ،‌قرمزی و خارش پوست شود. قابل ذکر است که آلکالوئید ها در خود گیاه وجود دارند ولی میوه ها خوراکی هستند و مصارف زیادی بصورت مربا، ژل و آبمیوه در دنیا دارند.

مصرف در دوران بارداری و شیردهی:

با توجه به اینکه آلکالوئید های زرشک محرک رحم هستند،‌ زنان حامله و شیرده باید آن را با احتیاط مصرف کنند.

اشكال موجود:

زرشك در شكل چاي، كپسول، عصاره ها، مايع يا تنتورها و يا پماد موضعي عرضه ميشود. عصاره هاي حاصل از اين ماده به صورت دارويي حاوي ۸ تا ۱۲ درصد محتواي الكالوئيد ايزوكينولين استاندارد شده است.

طریقه و میزان مصرف:

تنتور : روزانه ۲ تا ۴ میلی لیتر بصورت خوراکی مصرف شود
پوست ساقه : روزانه ۵/۱ تا ۳ گرم بصورت جوشانده مصرف شود
پودر پوست ساقه : روزانه ۵/۰ تا ۱ گرم پودر پوست خشک بصورت جوشانده مصرف شود
پودر پوست ریشه : روزانه ۱ گرم بصورت دمکرده مصرف شود
میوه : روزانه ۵ گرم در ۱۵۰ میلی لیتر آب مصرف شود

براي درمان آرتريت پسوريازيس و ناراحتيهاي پوستي دیگر می توانید از عصاره زرشک برای مصرف موضعی نیز استفاده کنید و ۱۰ درصد عصاره زرشك را روزانه سه بار روي پوست بدن بماليد.

تداخل هاي احتمالي:

ميزان مصرف بالاي اين گياه به مدت طولاني مي تواند سبب ناراحتي معده و روده ها شود، و جذب ويتامين B كافي در بدن را مشكل كند.

نکات قابل توجه:

۱- گونه ی دیگر گیاه زرشک ، بربریس آکوئی فولیوم می باشد که به آن ماهونیا آکوئی فولیوم نیز می گویند. این گونه از نظر خواص مانند گونه ی ولگاریس است.
۲- بیشترین مواد موثره زرشک ( از جمله آلکالوئید ها ) درریشه ی آن وجود دارد و داروهای مختلف زرشک را از این قسمت تهیه می کنند. بنابراین بیشترین تاثیر دارویی و درمانی این گیاه مربوط به ریشه ی آن است و میوه بعضی از این ترکیبات را در خود داشته و بیشتر مصرف خوراکی دارد.
۳- در مورد میوه ی زرشک تحقیقات زیادی در حال انجام است و در آینده ی نه چندان دور مواد و خواص بیشتری از آن گزارش خواهد شد.